Η ανάπτυξη αποτελεί μια αδιάκοπη διαδικασία που ξεκινά από τη στιγμή της σύλληψης του παιδιού και συνεχίζει μέχρι την ωρίμανση και ολοκλήρωση της εφηβείας. Χαρακτηρίζεται από ορόσημα, στα οποία όμως για να μπορέσει το παιδί να φτάσει πρέπει να περάσει προηγουμένως από διάφορα στάδια. Για το λόγο αυτό είναι απαραίτητη η καλή γνώση όχι μόνον του τι μπορεί να κάνει ένα παιδί σε μια συγκεκριμένη ηλικία αλλά και το πώς κάνει το κάθε τι. Σταθμός για παράδειγμα της κινητικής ανάπτυξης είναι η βάδιση στους 12 μήνες. Από τους 7 όμως μήνες ελέγχουμε αν το βρέφος μπορεί να κάθεται χωρίς υποστήριξη, αν στους 10 μήνες ζωής στηρίζει όρθιο το βάρος του και ούτω καθεξής μέχρι να φθάσει στην πλήρη κατάκτηση της βάδισης στους 12 μήνες. Κάθε αναπτυξιακό ορόσημο ακολουθεί τη μαθηματική καμπύλη του Gauss, όπως κάθε μέγεθος στη φύση και αυτό σημαίνει ότι η πλειονότητα των παιδιών κατακτά ένα ορόσημο πχ τη βάδιση στους 12 μήνες, αλλά κάποια λιγότερα παιδιά αποκλίνουν προς τις ακραίες θέσεις, δηλαδή κάποια βαδίζουν στους 9 μήνες και κάποια στους 16 μήνες, και αυτό θεωρείται απολύτως φυσιολογικό.

Η πορεία της ανάπτυξης εξαρτάται από:
1) Γενετικούς - κληρονομικούς παράγοντες (Η κληρονομικότητα καθορίζει το δυναμικό της ανάπτυξης)
2) Περιβάλλον (Το περιβάλλον επηρεάζει το βαθμό της ανάπτυξης)

Η επίδραση του περιβάλλοντος έχει οικουμενικό χαρακτήρα. Απλώνεται σε όλα τα είδη και σε κάθε ζωντανό ον. Η περίοδος της ζωής του ανθρώπου που επηρεάζεται από το περιβάλλον περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη είναι η εμβρυϊκή, νεογνική, βρεφική και παιδική. Το περιβάλλον του παιδιού ορίζεται ως το φυσικό περιβάλλον και σε αυτό περιέχονται η τροφή, το σπίτι, τα παιχνίδια, οι δραστηριότητες, η επαφή με τη φύση κλπ και κυρίως μιλάμε για υλικά αγαθά και το ψυχολογικό – ανθρώπινο περιβάλλον, του οποίου η καλλιέργεια είναι απείρως δυσκολότερη διότι τίποτε δεν αγοράζεται και δεν χαρίζεται και όλα κατακτώνται με ενδιαφέρον, άπειρη υπομονή, αντοχή, θυσία, σκέψη, πάθος, κόπο, χρόνο, ξενύχτι και πολλή αγάπη και αγκαλιά 24 ώρες το 24ωρο και 7 ημέρες την εβδομάδα. Οι κύριοι τομείς της ανάπτυξης είναι η αδρή κινητικότητα, η λεπτή κινητικότητα και όραση, η ομιλία, ο λόγος και η ακοή και η κοινωνικότητα, το συναίσθημα και η συμπεριφορά. Οι τομείς αυτοί δεν αποτελούν στεγανά, αλλά έχουν δυναμική επίδραση ο ένας στον άλλο και από την αρμονική ή μη αλληλεπίδρασή τους προκύπτει η φυσιολογική ή μη ψυχοκινητική ανάπτυξη του παιδιού. Για το λόγο αυτό, έλλειμμα σε έναν τομέα μπορεί να επηρεάσει αρνητικά κάποιον άλλο τομέα. Για παράδειγμα η βαρηκοΐα σε ένα παιδί μπορεί να επηρεάσει την κοινωνικότητα και τη συμπεριφορά του. Από την άλλη μεριά, με τη σωστή ανάπτυξη του παιδιού αποκτώνται και επικάθονται επιπρόσθετες δεξιότητες, όπως η προσοχή και η συγκέντρωση.

ΑΔΡΗ ΚΙΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑ

Η κινητική ανάπτυξη του βρέφους ακολουθεί κεφαλουραία κατανομή και εξαρτάται από το βαθμό της μυελίνωσης και ωρίμανσης του νευρικού συστήματος. Τα αρχέγονα αντανακλαστικά Moro – Βabinski – Galant κ.λπ. που παρατηρούμε στο νεογέννητο εξαφανίζονται μέχρι τον 3ο μήνα. Η συνέχεια της ανάπτυξης είναι η ίδια για όλα τα παιδιά, της ο ρυθμός και ο τρόπος διαφέρει από παιδί σε παιδί. Έτσι συνοπτικά το παιδί ανά ηλικία συνήθως έχει επιτύχει τα εξής:

2 μήνες: Σηκώνει κεφάλι από πρηνή θέση 45^ο
4-5 μήνες: Σηκώνει κεφάλι από πρηνή θέση 90^ο
6-7 μήνες: Γυρίζει μόνο του από την πρηνή στην ύπτια θέση, κάθεται
9-10 μήνες: Μπουσουλάει
12 μήνες: Περπατά σε ευρεία βάση
15 μήνες: Περπατά σταθερά
18 μήνες: Ανεβοκατεβαίνει σκάλα με βοήθεια
2 χρόνια: Κάνει μικρά επιτόπια άλματα
3 χρόνια: Κάνει μεγάλα άλματα, τρέχει
4 χρόνια: Πηδά στο ένα πόδι
5 χρόνια: Ανεβοκατεβαίνει σκάλα χωρίς βοήθεια

Τα παιδιά της που δεν βαδίζουν έως το ακραίο όριο της ηλικίας των 18 μηνών, πιθανότατα έχουν κάποιο υποκείμενο νόσημα, π.χ. εγκεφαλική παράλυση, νευρομυϊκό, νευρομεταβολικό, γενετικό νόσημα κ.λ.π. ή διάχυτη αναπτυξιακή διαταραχή και χρήζουν λεπτομερούς παιδονευρολογικού ελέγχου.

ΛΕΠΤΗ ΚΙΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΟΡΑΣΗ

Το νεογνό:

• βλέπει, ακούει και αρχίζει να μαθαίνει από τις πρώτες ημέρες της ζωής του
• Τον 1ο μήνα το νεογνό ακολουθεί το πρόσωπο στη μέση γραμμή

Το βρέφος στη συνέχεια:

• Στις 6 εβδομάδες παρακολουθεί κινούμενο αντικείμενο στρίβοντας το πρόσωπο. Προσηλώνει το βλέμμα σε αντικείμενο σε απόσταση 60 cm και βρίσκεται σε οπτική εγρήγορση
• Στους 3 μήνες παρατηρεί τα χέρια του
• Στους 4 μήνες συλλαμβάνει αντικείμενα και παίζει με αυτά
• Στους 5 μήνες συλλαμβάνει και αλλάζει αντικείμενα από το ένα χέρι στο άλλο
• Στους 6 μήνες η σύλληψη αντικειμένων είναι ανώριμη παλαμιαία
• Στους 10 μήνες η σύλληψη αντικειμένων δίκην λαβίδας (pincer grasp)
• Στους 14 μήνες γράφει με μολύβι

Το νήπιο:

• Στα 3 χρόνια γράφει κύκλο (Ο ) και στα 4 έτη σταυρό (+)
• Στα 4 ½ έως 5 ζωγραφίζει τρίγωνο ( ∇ )
• Στους 18 μήνες κατασκευάζει πύργο με 3 τουβλάκια
• Στα 2 χρόνια κατασκευάζει πύργο με 6 τουβλάκια
• Στα 3 χρόνια κατασκευάζει πύργο με 8 τουβλάκια

ΛΟΓΟΣ, ΟΜΙΛΙΑ, ΑΚΟΗ

Για την ανάπτυξη του λόγου και της ομιλίας είναι απαραίτητη η ύπαρξη ανέπαφης της λειτουργίας της ακοής. Έτσι, η πλειονότητα των φυσιολογικών παιδιών:

• Ως νεογέννητα τρομάζουν στους θορύβους
• Στις 6 εβδομάδες με 3 μήνες αρθρώνουν φθόγγους
• Στους 7 μήνες γυρίζουν σε ελαφρούς θορύβους
• Στους 7-10 μήνες μπαμπαλίζουν
• Στους 12 μήνες λένε 2-3 λέξεις εκτός μαμά – μπαμπά
• Στους 18 μήνες λένε 10 λέξεις και δείχνουν 4 μέρη σώματος
• Στους 20-24 μήνες σχηματίζουν απλές προτάσεις με 2 ή περισσότερες λέξεις
• Στα 2,5 -3 χρόνια μιλάνε συνέχεια με προτάσεις με 3-4 λέξεων

ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΤΗΤΑ, ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑ, ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ

Το νεογνό δείχνει τον ενεργητικό του χαρακτήρα από τις πρώτες ημέρες της ζωής. Ο βασικότερος τρόπος επικοινωνίας του είναι το κλάμα. Κλαίει όχι μόνον όταν πεινάει αλλά και όταν είναι λερωμένο, όταν πονάει, όταν δεν αισθάνεται καλά αλλά και όταν θέλει παρέα. Οι γονείς σιγά σιγά εξοικειώνονται με τα διάφορα είδη κλάματος και είναι σε θέση να αναγνωρίζουν και να ικανοποιούν άμεσα τις ανάγκες του παιδιού τους. Έτσι, στον τομέα αυτό το παιδί:

• Μετά τις 6 εβδομάδες, με το χαμόγελό του και τις κινήσεις του δείχνει καθαρά την ευχαρίστησή του, αναγνωρίζει τη μητέρα του και άλλα αντικείμενα
• Στους 4-5 μήνες στηρίζεται στους αγκώνες, ανασηκώνει το σώμα του ευτυχισμένο. Είναι η πρώτη θετική επικοινωνία γονιού – βρέφους
• Στους 8 μήνες παρουσιάζει άγχος αποχωρισμού από τη μητέρα του
• Στους 10 μήνες χαιρετάει και παίζει παιχνίδια με κρύψιμο και επανεμφάνιση αντικειμένων
• Στους 12-18 μήνες είναι η περίοδος των αναζητήσεων: περπατά, μαθαίνει να μιλάει, να τρέχει, να επικοινωνεί, να εξερευνά και να ανακαλύπτει το περιβάλλον του λόγω έμφυτης περιέργειας
• Στους 18 μήνες θέλει να τρώει μόνο του με κουτάλι
• Στους 18 μήνες παίζει συμβολικό παιχνίδι
• Στην ηλικία των 2 χρόνων αρχίζει να ελέγχει τους σφιγκτήρες (μένει στεγνό την ημέρα)
• στην ηλικία των 3 χρόνων αρχίζει να παίζει δημιουργικά και να έχει φίλους στο παιχνίδι

Σημειώνεται ότι η περίοδος των 18 μηνών-4 ετών είναι πολύ απαιτητική και είναι περίοδος ερωτημάτων-εξερεύνησης και αρνητισμού. Ο μεγάλος κλινικός ψυχολόγος και αναπτυξιολόγος Arnold Gesell ζωγραφίζει πολύ παραστατικά το παιδί της ηλικίας αυτής: «Δεν μπορεί να ξεχωρίσει τα αντίθετα, όλα πάνε και έρχονται χωρίς διάκριση. Έχει λύσεις για όλα τα προβλήματα μόνον που αλληλοσυγκρούονται. Είναι άπειρο και ανώριμο και δεν μπορεί να ξεχωρίσει το ναι από το όχι, το πάω και έρχομαι, το δίνω και παίρνω, το αρπάζω και αφήνω, το σπρώχνω και τραβώ. Συγχύζει τους άλλους και βρίσκεται το ίδιο σε σύγχυση. Έχει ανασφάλεια, δεν έχει εμπιστοσύνη στον εαυτό του. Τρέχει, παίζει, μαλώνει, μιλάει, φωνάζει, κλαίει, ζητάει, διεκδικεί όλα καθ' υπερβολήν. Ποτέ δεν κουράζεται και είναι επίμονο. Γοητεύεται να κάνει το αντίθετο. Αρνείται ότι του προσφέρουν και ζητά ότι του αρνούνται. ΌΧΙ, ΔΙΚΟ ΜΟΥ, ΕΓΩ: είναι οι αγαπημένες λέξεις, λέει «ψέματα», δεν ξεχωρίζει το πραγματικό από το φανταστικό και «κλέβει», δεν ξεχωρίζει το δικό του από το ξένο και δεν έχει αίσθηση του χρόνου. Κάνει ότι μπορεί για να δείξει τα κατορθώματά του και διψάει για επιβράβευση και αγάπη».

Kατά συνέπεια, η περίοδος αυτή χρειάζεται υπομονή, γνώση και σωστή καθοδήγηση των γονέων. Τα σπέρματα των βασικών ηθικών αξιών έχουν αρχίσει να δίνουν τους πρώτους καρπούς εφ' όσον το νήπιο ανατρέφεται σωστά. Οι περισσότερες διαταραχές της συμπεριφοράς θεμελιώνονται σ' αυτή την ευαίσθητη περίοδο της ζωής με διαταραχές ύπνου, κρίσεις θυμού κλπ. Μετά τα 4 έτη (4ος-5ος χρόνος ζωής), τα πράγματα είναι συνήθως πιο εύκολα για τους γονείς καθώς το παιδί κοινωνικοποιείται, περνάει αρκετή ώρα μακριά από το σπίτι, π.χ. στο νηπιαγωγείο και κάνει μικρές εργασίες. Η ωριμότητα, η αυτονομία και η αυτοεκτίμησή του αυξάνεται όταν βιώνει περισσότερη ασφάλεια και αγάπη. Στην πνευματική του ωρίμανση βοηθάει η υπομονή. Έχει επίσης ταυτιστεί με το φύλο του και είναι έτοιμο για την ένταξη στην υποχρεωτική προσχολική εκπαιδευτική διαδικασία (προνήπιο).

ΑΝΑΠΤΥΞΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΑΙΔΙΑΤΡΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ

Ο παιδίατρος λαμβάνει λεπτομερέστατο ιστορικό (προγεννητική, περιγεννητική περίοδος, οικογενειακό ιστορικό, ατομικό αναμνηστικό κλπ), διεξάγει πλήρη παιδιατρική και νευρολογική κλινική εξέταση και προχωρά σε αναπτυξιολογική αξιολόγηση με screening tests. Πολλές φορές τα tests χρειάζονται επανάληψη διότι εξαρτώνται από τη διάθεση, τη συνεργασία και το χρόνο του ιατρού κάθε φορά. Η έγκαιρη παραπομπή και συνεργασία με παιδίατρο-αναπτυξιολόγο, παιδονευρολόγο και παιδίατρο-κλινικό γενετιστή εγγυάται τη σωστή αντιμετώπιση των ελλειμμάτων του παιδιού.
Είναι χρήσιμο να υπάρχει κατά νου η γνώση των άνω ακραίων ορίων κάθε ορόσημου, ώστε κάθε καθυστέρηση από το σημείο αυτό και μετά πρέπει να αξιολογείται. Έτσι ανησυχούμε όταν:

• Το βρέφος δεν ανταποκρίνεται στο χαμόγελο στους 6 μήνες
• Το βρέφος δεν έχει καλή βλεμματική επαφή στους 3 μήνες
• Δεν συλλαμβάνει αντικείμενα στους 5 μήνες
• Δεν κάθεται χωρίς υποστήριξη στους 9 μήνες
• Δεν περπατά στους 18 μήνες
• Δεν λέει απλές λέξεις με νόημα 18 μήνες
• Δεν κάνει απλές προτάσεις στους 30 μήνες (2.5 ετών)

Στην αναπτυξιακή καθυστέρηση συνήθως το παιδί αναπτύσσεται σιγά και σταθερά, αλλά έξω από τα καθορισμένα πλαίσια για την ηλικία του, και η ανάπτυξη κάνει plateau ή παλινδρόμηση. Με την αύξηση της ηλικίας η διαφορά μεταξύ φυσιολογικού και μη φυσιολογικού γίνεται μεγαλύτερη και γι' αυτό πιο έκδηλη. Η καθυστέρηση μπορεί να είναι ελαφρά, μέτρια, βαριά ή βαρύτατη και μπορεί να αφορά μόνο μια ικανότητα π.χ. το λόγο ή τη λεπτή κινητικότητα και καλείται ειδική αναπτυξιακή διαταραχή ή να αφορά όλες τις αναπτυξιακές ικανότητες του παιδιού που είναι και το πιο συχνό και καλείται διάχυτη ή σφαιρική αναπτυξιακή διαταραχή. Ωστόσο: Η πρώιμη διάγνωση και η πρώιμη εντατική παρέμβαση βοηθά ΟΛΑ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ακόμα και αυτά για τα οποία δεν υπάρχει ειδική θεραπεία να επιτύχουν το μέγιστο του αναπτυξιακού τους δυναμικού.